Σωματική Ψυχοθεραπεία – Ιστορική Εξέλιξη

Η Σωματική ψυχοθεραπεία (body oriented psychotherapy) είναι μια από τις ευρύτερα διαδεδομένες θεραπευτικές προσεγγίσεις. Σε αυτή το σώμα βρίσκεται σε ισότιμη θέση με τον λόγο και το συναίσθημα από διαγνωστική και θεραπευτική άποψη. Στο εσωτερικό της έχουν αναπτυχθεί πολλά ενδιαφέροντα θεραπευτικά μοντέλα και τεχνικές που μοιράζονται μια ολιστική αντιμετώπιση του ανθρώπου ως ένα σύνολο από νοητικές συναισθηματικές και σωματικές λειτουργίες σε μόνιμη αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Η στάση του σώματος, η τονικότητα των μυών, οι περιοχές με υπερτονία (ένταση) ή υποτονία (αδυναμία), η κατάσταση του Συμπαθητικού – Παρασυμπαθητικού συστήματος – η κατάσταση της αναπνοής, η ποσότητα και ποιότητα της συνολικής ενέργειας του σώματος, το βλέμμα, η έκφραση, η κινητικότητα αποτελούν σημαντικά διαγνωστικά εργαλεία, ενώ η σωματική ενεργοποίηση και εξισορρόπηση μέσω κατάλληλων τεχνικών, αποτελούν μέρος της θεραπευτικής διαδικασίας μαζί με τη λεκτική επεξεργασία.

Ιστορικές καταβολές

Ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Βίλχελμ Ράιχ θεωρείται ο πατέρας της εισαγωγής του σώματος στην ψυχοθεραπεία. Ο Ράιχ υπήρξε μαθητής και συνεργάτης του Φρόυντ από το 1920 έως το 1934. Στο θεραπευτικό του σύστημα είναι φανερές οι ψυχαναλυτικές του ρίζες. Οι έννοιες του ασυνείδητου, του Εγώ-Υπερεγώ, των μηχανισμών άμυνας και της μεταβίβασης είναι βασικές στη ραϊχική θεωρία.

Το 1934 ο Βίλχελμ Ράιχ παίρνει αποστάσεις από το ψυχαναλυτικό κίνημα της εποχής του και υιοθετεί μια αυτόνομη πορεία, η οποία θα δημιουργήσει, με την πάροδο των ετών και μέχρι σήμερα ένα διακριτό ψυχοθεραπευτικό χώρο, που σήμερα μπορούμε να τον αποκαλέσουμε Σωματική Ψυχοθεραπεία.

Οι διαφωνίες του Ράιχ με την ψυχανάλυση τοποθετούνται σε δύο κυρίως σημεία: στην κοινωνική ιδεολογία και στη θεραπευτική τεχνική.  Για τον Φρόυντ, η ψυχική διαταραχή είναι μεν συνδεδεμένη με την οικογενειακή ιστορία του ατόμου, αλλά είναι ένα κυρίως ενδοψυχικό γεγονός. Για τον Ράιχ, είναι ένα πολιτικοκοινωνικό γεγονός που εγγράφεται σε ενδοψυχικό επίπεδο, περνώντας από το φίλτρο της οικογένειας και των θεσμών εκπαίδευσης και κοινωνικοποίησης (σχολείο, εκκλησία, κλπ).

Για τους λόγους αυτούς, ο Ράιχ δίνει μεγάλη έμφαση σε δομές που θα μπορέσουν να προλάβουν τη νεύρωση, και να ακυρώσουν όσο γίνεται τις βλαπτικές επιδράσεις της κοινωνικής ιδεολογίας.

Στην πρώτη αυτή περίοδο της ζωής του, ο Ράιχ μας αφήνει μια κληρονομιά κοινωνικού αγώνα για την εξάπλωση στο ευρύ κοινό των μεγάλων ανακαλύψεων και ιδεών της ψυχανάλυσης στο κοινό. Δείγμα αυτού του αγώνα είναι το βιβλίο του «Ο σεξουαλικός Αγώνας των νέων» (1932), οι συμβουλευτικοί σταθμοί που εγκαινίασε για την ενημέρωση των νέων γύρω από τη σεξουαλικότητα το 1931 στη Βιέννη (sex-poll), οι απόψεις του για το φυσικό τοκετό και τις πρώτες επαφές μητέρας-βρέφους.

Την ίδια εποχή ο Ράιχ προσεγγίζει τους ασθενείς του με έναν νέο τρόπο, παρατηρώντας έντονα την φυσική υπόσταση τους, το σώμα τους. Το ασυνείδητο, παραμένει για τον Ράιχ το βασικό αντικείμενο της ψυχαναλυτικής διαδικασίας, αλλά βλέπει ότι οι εκφράσεις του δεν περιορίζονται στο βασίλειο του λόγου, στα όνειρα ή στα acting out του αναλυόμενου. Παρατηρεί ότι η συνολική σωματική στάση του αναλυόμενου έχει ένα συγκεκριμένο ασυνείδητο νόημα, άρρηκτα συνδεδεμένο με την αιτιογέννεση και την φύση των συμπτωμάτων του και με την συμπεριφορά του.

Το 1933 ο Ράιχ, κάτω από το φως αυτών των παρατηρήσεων, αναπτύσσει περαιτέρω την έννοια του Χαρακτήρα, που υπάρχει ήδη στο λεξιλόγιο της ψυχανάλυσης. Το βιβλίο «Ανάλυση του Χαρακτήρα» αποτελεί μέχρι σήμερα κλασσικό ψυχαναλυτικό κείμενο. Διαπιστώνει πως ένα συγκεκριμένο σύμπτωμα ή διαταραχή της προσωπικότητας αποτελεί πάντα έκφραση μια βαθύτερης δομής, του Χαρακτήρα. Η θεραπεία της διαταραχής ή του συμπτώματος μπορεί να επέλθει όταν στη διάρκεια της ανάλυσης, διαφοροποιηθεί αυτή η δομή, εφόσον την προσεγγίσουμε ως δυναμικό σωματοψυχικό σύνολο. Ο ραϊχικός Χαρακτήρας είναι ένα σύνολο από στερεότυπες συμπεριφορές και από εσωτερικούς μηχανισμούς «διευθέτησης-τακτοποίησης» των παρορμήσεων του ατόμου, και των αμυνών ενάντιά τους.

Ο Ράιχ μέσα από την κλινική πράξη παρατηρεί, πως αυτή η δομή, ο Χαρακτήρας, συμπεριλαμβάνει τη σωματική κατάσταση του ατόμου που εμφανίζεται εξωτερικά ως μια λίγο πολύ στερεότυπη στάση ή κίνηση του σώματός , της έκφρασης του προσώπου, της φωνής, κλπ. Παρατηρεί επίσης, πως με τη βελτίωση της ψυχολογικής κατάστασης στη θεραπεία, αυτή η σωματική στάση υφίσταται θετικές διαφοροποιήσεις: αντικειμενικές (που βλέπει ο θεραπευτής), και υποκειμενικές (που τις αισθάνεται ο θεραπευόμενος). Το σώμα γίνεται πιο κινητικό, η έκφραση του προσώπου χάνει τη στερεοτυπία της (μάσκα) και προσαρμόζεται στην εκάστοτε συναισθηματική κατάσταση του ατόμου (εκφράζει π.χ. χαρά, θυμό, ηρεμία, λύπη). Αλλά και υποκειμενικά το σώμα βιώνεται ως κάτι πιο οικείο και αναπτύσσονται αισθήσεις παρόμοιες με «ρεύματα» ή «ροή» σε περιοχές του σώματος, που πριν μπορεί να βιώνονταν ως ανύπαρκτες ή αναίσθητες.

Ο Ράιχ διαφοροποιείται σταδιακά από τη ψυχαναλυτική μέθοδο της απόλυτης ουδετερότητας και μη παρεμβατικότητας και αρχίζει να επιχειρεί κάποιες παρεμβάσεις στο σώμα του θεραπευόμενου, όπως οδηγίες για βαθύτερη αναπνοή, πίεση σφιγμένων μυών, οι οποίες μπορεί να προκαλέσουν αυτή τη «ροή», χαλαρώνοντας διάφορες σωματικές περιοχές. Ο ρόλος του αναλυτή γίνεται πιο ενεργητικός, το σώμα του θεραπευόμενου αρχίζει να παίρνει τη θέση ενός σημαντικού διαγνωστικού και θεραπευτικού μέσου.

Στην πρώτη αυτή περίοδο (1926-1933) αναπτύσσει σταδιακά τη θεραπευτική του μέθοδο που την αποκαλεί Χαρακτηροανάλυση και Νευροφυτοθεραπεία (Vegetotherapy). Ο όρος προέρχεται από το νευροφυτικό σύστημα και υπονοεί ότι έχει σκοπό να θεραπεύσει τις διαταραχές του Αυτόνομου Νευρικού Συστήματος που συνδέονται άμεσα με τις ψυχικές και ψυχοσωματικές ασθένειες. Δεν είναι τυχαίο ότι εκείνη την εποχή γίνεται η ανακάλυψη της ύπαρξης του Αυτόνομου Νευρικού Συστήματος και του ρόλου του στην υγεία. Αυτό συμπίπτει με τη μετακίνηση του Ράιχ στη Νορβηγία, όπου δημιουργείται μια ομάδα μαθητών, με κυριότερο τον Ola Raknes. (μαθητής του Ola Raknes είναι ο Bjorn Blumenthal, κλινικός ψυχολόγος, συνεργάτης του κέντρου μας από το 1990 και Πρόεδρος του Norwegian Institute of Vegetotherapy).  Έτσι έχουν μπει οι βάσεις για αυτό που θα γίνει ένα νέο ψυχοθεραπευτικό κίνημα στην Ευρώπη. Η σχολή της Νορβηγίας θα επηρεάσει πολλές ευρωπαϊκές χώρες, στις οποίες θα αναπτυχθούν ομάδες που αναφέρονται στον Ράιχ και τη Χαρακτηρολογική Νευροφυτοθεραπεία. Από αυτές θα αναπτυχτούν και άλλες σχολές, που αναφέρονται μεν στη ραϊχική ψυχοθεραπεία, αλλά της προσδίδουν η κάθε μια το δικό της στίγμα.

Το 1939 ο Ράιχ εγκαθίσταται στην Αμερική, λίγο πριν την έναρξη του Β’ παγκόσμιου πολέμου και μένει εκεί ως τον θάνατό του το 1957. Η περίοδος αυτή είναι θυελλώδης αλλά και πολύ γόνιμη από θεωρητική και πειραματική-ερευνητική άποψη. Ο Ράιχ μαζί με μια ομάδα επιστημών ασχολείται με τα ενεργειακά φαινόμενα στους  ζωντανούς οργανισμούς. Μετά από έτη αυστηρών εργαστηριακών πειραμάτων εφευρίσκει συσκευές που επηρεάζουν την ενέργεια, τον οργανισμό και την ατμόσφαιρα ( συσσωρευτές, cloudbuster κ.α) και κάνει πειραματικές εφαρμογές, οι οποίες όμως τραβούν την προσοχή του αμερικάνικου FDA (οργανισμός τροφίμων και φαρμάκων). Στη δίκη που ακολουθεί με τις ο Ράιχ καταδικάζεται σε φυλάκιση ενώ τα βιβλία του καίγονται! Οι τελευταίες ανακοινώσεις του και τα πειράματά του, ενώ έχουν αναπαραχθεί εκατοντάδες φορές με επιτυχία και εφαρμόζονται θεραπευτικά δεν έχουν τύχει μιας ακαδημαϊκής έρευνας που θα τους απέδιδε τη θέση που αξίζουν. Μπορούμε να διακρίνουμε διαφορετικούς επιρροές της ραιχικής σκέψης με τους οποίους η ραϊχική σκέψη επηρεάζει την εποχή εκείνη τον ψυχοθεραπευτικό χώρο. Στην Αμερική με τη σχολή της Οργονομίας που αναφέρεται στις τελευταίες ανακαλύψεις του Ράιχ γύρω από τα ενεργειακά φαινόμενα στους ζώντες οργανισμούς και στην φύση (Elsworth Baker, Gianni De Meo κ.α ) και με τη σχολή του Alexander Lowen (Βιοενεργειακή ανάλυση): όντας ο ίδιος θεραπευόμενος του Ράιχ, ψυχίατρος και αθλητής, αναπτύσσει νέες τεχνικές, που έχουν δυνατή επίδραση στην προσωπικότητα και στη χαλάρωση των σωματοψυχικών αμυνών του χαρακτήρα. Η σχολή του Lowen επεκτάθηκε και στην Ευρώπη δημιουργώντας ένα από τα πιο διαδεδομένα ραϊχικά ρεύματα. Στην Ευρώπη οι ιδέες τον Ράιχ διαδίδονται κυρίως από τον Ola Raknes τον Νορβηγό μαθητή του και αποτελούν το ρεύμα της Χαρακτηροαναλυτικής Νευροφυτοθεραπείας.  Ο τρίτος χώρος που επηρεάζεται αφανώς, αλλά καθοριστικά από τη ραϊχική σκέψη είναι το λεγόμενο κίνημα της Ανθρωπιστικής Ψυχολογίας, όπως θα δούμε πιο κάτω.

Οι ιδέες του Ράιχ επιστρέφουν και γίνονται πολύ δημοφιλείς με το κίνημα του Μάη του ’68 στην Γαλλία και στην Ευρώπη: Ο Ράιχ στα κοινωνιολογικά του γραπτά – «Σεξουαλική επανάσταση», «Η δολοφονία του Χριστού», «Άκου ανθρωπάκο» κτλπ – έχει μιλήσει για τις κοινωνικές και οικονομικές δομές που εχθρεύονται την σεξουαλικότητα των παιδιών και των νέων, την ελευθερία, την φυσικότητα των ανθρώπων. Έχει μιλήσει για την ψυχική υγεία ως όπλο ενάντια στο σύστημα, για την αναγκαιότητα της πρόληψης στα παιδιά ώστε να μην αλλοτριωθούν ψυχικά από μια οικογένεια που εμποτίζεται από την  ιδεολογία της καταπίεσης. Εκείνη την περίοδο, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο αμφισβήτησης από τους νέους των δομών της κοινωνίας και της παιδείας, των κοινωνικών και διαπροσωπικών σχέσεων (σεξουαλικότητα, διαχείριση του σώματος, απελευθέρωση της γυναίκας, ισότητα των δύο φύλων κλπ), σε ολόκληρη την Ευρώπη, γεννιέται στη Νάπολη της Ιταλίας με πρωτοβουλία του Federico Navarro,  νευροψυχίατρου και μαθητή του Ola Raknes, το πρώτο μεταπολεμικό “Centro Studi Wilhelm Reich” της Ευρώπης, απ’ όπου προέρχεται η ιδρύτρια του κέντρου Ράιχ στην Αθήνα Κλορίντα Λουμπράνο-Κωτούλα